Eu cantar, cantar, cantei

      Eu cantar, cantar, cantei,
a grasia non era moita,
que nunca (delo me pesa)
fun meniña grasiosa.
Cantei como mal sabía
dándolle reviravoltas,
cal fan aqués que non saben
direitamente unha cousa.
Pero dempois paseniño,
i un pouco máis alto agora,
fun botando as miñas cántigas
como quen non quer a cousa.
Eu ben quixera, é verdade,
que máis boniteiras foran.
Eu ben quixera que nelas
bailase o sol cas palomas,
as brandas auguas ca luz
i os aires mainos cas rosas;
que nelas craras se visen
a espuma das verdes ondas,
do ceu as brancas estrelas,
da terra as prantas hermosas,
as niebras de cor sombriso
que aló nas montañas rolan,
os berros do triste moucho,
as campaniñas que dobran,
a primadera que ríe
i os paxariños que voan.
Canta que te canta, mentras
os corasóns tristes choran.
Esto e inda máis, eu quixera
desir con lengua grasiosa;
mas donde a grasia me falta
o semtimento me sobra,
anque este tampouco abasta
para espricar certas cousas,
que a veces por fóra un canta
mentras que por dentro un chora.
Non me espriquei cal quixera
pois son de espricansa pouca;
si grasia en cantar non teño
o amor da patria me afoga.
Eu cantar, cantar, cantei,
a grasia non era moita.
¡Mais que facer, desdichada,
si non nacín máis grasiosa!

Alborada

         ALBORADA1
              
               I
      Vaite, noi-
te, -vai fuxin-
do. -Vente, auro-
ra, -vente abrin-
do, -co teu ros-
tro -que, sorrin-
do, -¡¡¡a sombra espanta!!!

      ¡Canta,
paxariño, can-
ta -de ponliña en pon-
la, -que o sol se levan-
ta -polo monte ver-
de, -polo verde mon-
te, -alegrando as her-
bas, -alegrando as fon-
tes…!

      ¡Canta, paxariño alegre,
canta!
¡Canta porque o millo medre,
canta!
¡Canta porque a luz te escoite,
canta!
Canta que fuxeu a noite.

      Noite escura
logo vén
e moito dura
co seu manto
de tristura,
con meigallos
e temores,
agoreira
de dolores,
agarimo
de pesares,
cubridora
en todo mal.
¡Sal…!

      Que a auroriña
o ceu colora
cuns arbores
que namora,
cun sembrante
de ouro e prata
teñidiño
de escalrata.
Cuns vestidos
de diamante
que lle borda
o sol amante
antre as ondas
de cristal.

      ¡Sal…!,
señora en todo mal,
que o sol
xa brila
nas cunchiñas do areal;
que a luz
do día
viste a terra de alegría;
que o sol
derrete con amor a escarcha fría.

               II
      Branca auro-
ra -vén chegan-
do, – i ás porti-
ñas -vai chaman-
do -dos que dor-
men -esperan-
do -¡o teu folgor…!

      Cor…
de alba hermosa
lles estende
nos vidriños
cariñosa,
donde o sol
tamén
suspende,
cando aló
no mar se tende,
de fogax
larada viva,
dempois leve,
fuxitiva,
triste, vago
resprandor.

      Cantor
dos aires,
paxariño alegre,
canta,
canta porque o millo medre;
cantor
da aurora,
alegre namorado,
ás meniñas dille
que xa sal o sol dourado;
que o gaiteiro,
ben lavado,
ben vestido,
ben peiteado,
da gaitiña
acompañado
¡á porta está…!
¡Xa…!

      Se espricando
que te esprica,
repinica,
repinica
na alborada
ben amada
das meniñas
cantadeiras,
bailadoras,
rebuldeiras;
das velliñas
alegriñas;
das que saben
ben ruar.

      ¡Arriba
todas, rapaciñas do lugar,
que o sol
i a aurora xa vos vén a dispertar!
¡Arriba!
¡Arriba, toleirona mocidad,
que atru-
xaremos -cantaremos o ¡¡¡ala…lá…!!!

1A máis grande dificultade que achei pra escribir esta alborada, foi o meu deseio de que saíse nun todo arregrada á música. Conseguín esto, pro foi a custa da poesía; non podía ser doutro modo, cando se dá cun aire tan extaño e tan difícile de acomodarlle letra algunha.

Miña Santa Margarida

      Miña Santa Margarida,
¿con quen te hei de comparare?
Coma ti non vin ningunha
nin na terra nin no mare.

      Coma ti, Santa bendita,
tan garrida e tan presiosa,
nin brilou ningunha estrela,
nin se abreu ningunha rosa.

      Nin luceiro, nin diamante,
nin luniña trasparente,
luz verteu máis cariñosa
que o teu rostro relucente.

      Nin as froles do xilmendro,
nin a rosa purpurina,
nin as neves da montaña,
nin fulgor da mañanciña;

      nin alegre sol dourado,
nin corrente de augua pura,
miña Santa Margarida,
che asemella en hermosura.

      ¿Con quen te hei de comparare,
miña Santa Margarida,
si ti foche ánxel de amore
polos anxes escollida?

      Sólo a Virxe é máis hermosa
que eres ti, bendita Santa,
i o teu rostro pelegrino
ó temido demo espanta.

      De ti vivo namorada,
en ti penso con fervore,
que eu ben sei que che contenta
este puro e santo amore.

      ¡Quen poidera…! ¡Quen poidera
xunta ti vivir segura,
manantial de mel derrama,
pura fonte de ternura!

      Onda ti, lonxe do mundo,
tan feliz me acobexara
que en jamais ó pracer vano
este meu mirar tornara.

      Que no monte onda ti moras
tan bon aire se respira,
que o que máis do mundo foxe
sólo alí por Dios suspira.

      Miña Santa Margarida,
miña Margarida santa,
tendes a casa no monte,
donde o paxariño canta.

Como chove miudiño

      Como chove miudiño,
como miudiño chove;
como chove miudiño
pola banda de Laíño,
pola banda de Lestrove.

      ¡Como a triste branca nube
truba o sol que inquieto aluma;
cal o crube i o descrube,
pasa, torna, volve e sube,
enrisada branca pruma!

      Xa, dempois, lonxe espallada
polos aires fuxitivos,
desteñida, sombrisada,
nos espasos desatada,
cae brillando en raios vivos.

      Misteriosa regadeira
fino orballo no chan pousa
con feitiña curvadeira,
remollando na ribeira
frol por frol, chousa por chousa.

      Semellando leva gasa
que sotil o vento move,
en frotantes ondas pasa
refrescando canto abrasa
o que o sol ardente crobe.

      ¡Como chove miudiño
polas veigas de Campaña!
¡Cal se enxugan de camiño
os herbales de Laíño!
¡Como a Ponte en sol se baña!

      Para Caldas todo é escuro,
ceo azul lose na Adina,
trasparente, limpo e puro;
da Arretén no monte duro,
nube corre pelegrina.

      Triste vai, que á terra toca
xa cos pés de branca neve,
xa ca fina fresca boca;
triste vai, que ós ceos invoca
i a bicar o chan se atreve.

      Triste vai cando se abate
vaporosa, soia e muda,
cando maina as alas bate
como un corasón que late
ferido por pena ruda.

      Tal maxino a sombra triste
de mi máa, soia vagando
nas esferas onde existe;
que ir á groria se resiste,
polos que quixo agardando.

      Vexo o Souto en parda sombra
envolvendo o seu ramaxe,
que por bon, do Rei se nombra,
donde fero o vento asombra,
roxe e estala de coraxe.

      I o Palacio, serio e grave,
¡canto en pura luz se baña!
Tal parés pesada nave
que volver ó mar non sabe,
se encallou na fresca braña.

      Vexo Valga á beira hermosa
dun camiño todo prata,
casta virxe candorosa,
sentadiña en chan de rosa,
vestidiña de escalrata.

      A San Lois vexo brillando
bañado por tintas puras,
sol e sombras amostrando,
en reposo contemprando,
montes, auguas e verduras.

      I a Padrón, ponliña verde,
fada branca ó pé dun río,
froita en frol da que eu quixerde,
lonxe miro que se perde
baixo un manto de resío.

      ¡Que inchadiña branca vela
antre os millos corre soa,
misteriosa pura estrela!
Dille o vento en torno dela:
"Palomiña, ¡voa!, ¡voa!"

      Faille arrolo a branda ría
cun remanso mormuxante,
que nás da arboleda umbría
baixo un toldo de alegría,
ó calor dun sol amante.

      ¡Sol de Italia, son de amore…!
¿Ti paisax mellor alumas?
¿Ti máis rosas, máis verdore,
mellor ceu, máis soave core
ves do golfo antre as espumas?

      Sol de Italia, eu non sospiro
por sentirte ardente raio,
que outro sol temprado miro;
dosemente aquí respiro
nun perene, eterno maio.

      Nesta terra tal encanto
se respira…Triste ou probe,
rico ou farto de querbanto,
¡se encariña nela tanto
quen baixo o seu ceu se crobe…!

      Os que son nela nacidos,
os que son dela mimados,
lonxe dela está doridos
porque van de amor feridos
por quen fono amamantados.

      Polos fillos a nai tira,
xorda, triste, plañideira,
xeme, chora e máis sopira,
e non para hastra que os mira
ben chegar por derradeira.

      ¡Probe nai, canto te quero!
¡Nai tamén -ai- da nai miña!
O teu chan de amor prefiero
a canto hai grande ou severo
en toda a terra xuntiña.

      ¿Como non si ora estou vendo,
nun paisax de prata e rosas,
canto a vida foi querendo,
cos meus ollos remexendo
memoriñas cariosas?

      ¡Bosques, casa, sepulturas,
campanarios e campanas
con sons vagos de dosuras
que despertan -ai- ternuras
que en jamais podrán ser vanas!

      Elas fono as que tocaron
cando os meus alí naceron;
elas fono as que choraron,
elas fono as que dobraron
cando os meus avós morreron.

      Elas fono as que alegriñas
me chamaban mainamente
nas douradas mañanciñas,
de mi máa cas cantiguiñas
i os biquiños xuntamente.

      Inda vexo onde xogaba
cas meniñas que eu quería,
o enxidiño onde folgaba,
os rosales que coidaba
i a fontiña onde bebía.

      Vexo a rúa solitaria
que en paz baña un sol sereno,
sin que a trube man contraria,
igual sempre, nunca varia,
veiga llana en campo ameno.

      E tamén vexo enloitada
da Arretén a casa nobre,
donde a miña nai foi nada,
cal viudiña abandonada
que cai triste ó pé dun robre.

      Alí está, sombra perdida,
vos sin son, corpo sin alma,
amazona mal ferida
que ó sentir que perde a vida
se adormece en xorda calma.

      Casa grande lle chamaban
noutro tempo venturoso
cando os probes a improraban
e fartiños se quentaban
ó seu lume cariñoso.

      Casa grande, cando un santo
venerable cabaleiro1
con tranquilo, nobre encanto,
baixo os priegues do seu manto
cobexaba ó perdioseiro.

      Cando os cantos na capilla
da Gran casa resoaban
con fervor e fe sensilla,
rico fruto da semilla
que os varóns santos sembraban.

      Ora todo silencioso
causa alí medo e pavura,
mora esprito temeroso
nos salóns onde o reposo
fixo un niño ca tristura.

      Risas, cantos, harmonía,
brandas músicas, contento,
festas, dansas, alegría,
se trocou na triste e fria,
xorda vos do forte vento.

      No gran patio as herbas crecen
vigorosas sin coidado
i as silveiras que frorecen
no seu tempo fruto ofrecen
ós meniños sazonado.

      I antre aquel silencio mudo
que a trubar naide alí chega,
antre aquel ¡xa fun! tan rudo,
vese inteiro un nobre escudo
que a desir non son se nega.

      Craros timbres mostra ufano
cun soberbo casco airoso…
Mais detrás dun son tan vano
ves o probe orgullo humano
homillado e polvoroso.

      Tras da calada visera,
que hai uns ollos feridores
que nos miran, se dixera;
que nos din: todo é quimera
neste mundo de dolores.

      ¡Casa grande, triste casa,
quen de aquí tan soia miro,
parda, escura, triste masa!
¡Casa grande, pasa, pasa…!
¡Ti xa n’es más que un sospiro!

      Meus avós, ¡ai!, xa morreron,
os demais te abandonaron,
os teus lustros pereceron,
i os que millor te quixeron
tamén de ti se apartaron.

      Mes tras mes, pedra tras pedra,
ti te irás desmoronando,
ceñida por sintas de hedra,
mentras que outra forte medra,
que así o mundo vai rolando.


      ¡Mais que lus, que colorido
nos espasos se dilata!
Luce o sol descolorido
i arco de iris xa nacido,
longa sinta se desata.

      Como chove miudiño,
como miudiño chove;
como chove miudiño
pola banda de Laíño
pola bande de Lestrove.

1As virtudes verdadeiramente evanxélicas deste cabaleiro, tan amado dos que o conoceron, inspiráronme un libro, que non tardarei en publicalo con o título de Historia de mi abuelo. Nel rindo un tributo de admiración e amor a aquel cuia maior sabiduría consisteu sempre en facer o ben a ollos cerrados e coa man cariñosa.

Si a vernos, Marica, nantronte viñeras

                     I
      Si a vernos, Marica, nantronte viñeras
á festa do Seixo na beira do mar,
ti riras, Marica, cal nunca te riches
debaixo dos pinos do verde pinar.

      Á sombra dos pinos, Marica, ¡que cousas
chistosas pasaron!, ¡que rir toleirón!
Relouca de arriba, relouca de abaixo,
iñamos, viñamos i o bombo… ¡pon!…, ¡pon!

      As cóchegas brandas, as loitas alegres,
os berros, os brincos, os contos sin fel,
todiños peneques, alegres todiños…
I a nosa señora detrás do tonel.

                     II
      ¡Coitada!, ¡que festa brandida perdeche…!
Cantaras, beberas, dormiras, i así
nun feixe miraras rolar xuntamente
mociños e vellos de aquí para alí.

      Coa vista trubada, cos ollos dormentes,
sorrindo, comento, pifando e aínda máis,
¡que apertos, que olladas tan chuscas trocaban
as nenas de xenio cos mozos de Cais!

      Debaixo dos ricos pareauguas de seda
que abertos formaban un tamaño rodel,
todiños chispados, ¡que cousas dicían!
I a nosa señora detrás do tonel.

                    III
      Mais ela decote tan grave e soberba,
tan fina de oído, tan curta de mans,
xordiña quedara falando por sete,
con probes e ricos, con porcos e cans.

      Meu amo, folgado de tanta largueza,
que n’era costume na dona tal ver,
tamén, ¡miña xoia!, saltando da burra,
¡pin!, ¡pan!, río arriba botouse a correr.

      I a dona sorría con ollo entreaberto,
comendo castañas e viño con mel…
¡Que festa, Marica…! Todiños peneques…
I a nosa señora detrás do tonel.

Cando a luniña aparece

      Cando a luniña aparece
i o sol nos mares se esconde,
todo é silencio nos campos,
todo na ribeira dorme.
Quedan as veigas sin xente,
sin ovelliñas os montes,
a fonte sin rosas vivas,
os árbores sin cantores.
Medroso o vento que pasa
os pinos xigantes move,
i á voz que levanta triste
outra máis triste responde.
Son as campanas que tocan,
que tocan en sons de morte,
i ó corasón din: "N’olvides
ós que para sempre dormen."

      ¡Que triste! ¡Que hora tan triste
aquela en que o sol se esconde,
en que as estreliñas pálidas
timidamente relosen!
Aló nas montañas confusas
de espesas niebras se croben,
i a casa branca en que el vive,
en sombra espesa se envolve.
En vano miro e máis miro
que os velos da negra noite
entre ela e os meus olliños
traidoramente se poñen.

      ¿Que fas ti mentras, meu ben?
Dime donde estás, en donde,
que te aspero e nunca chegas,
que te chamo e non respondes.
¿Morreches, meu queridiño?
¿O mar sin fondo tragoute?
¿Leváronte as ondas feras
ou te perdeches nos montes?
Vou perguntando ós airiños,
vou perguntando ós pastores,
ás verdes ondas pergunto
e ninguén, ¡ai!, me responde.
Os aires mudiños pasan,
os pastoriños no me oien,
i as xordas ondas fervendo
contra os penedos se rompen.
Mais ti non morreche, ingrato,
nin te perdeches nos montes;
ti, quisais, mentras que eu peno,
dos meus pesares te goces.
¡Coitada de min! ¡Coitada!
Que este meu peitiño nobre
foi para ti deble xunco
que ó menor vento se torce.
¡I en recompensa ti olvídasme!
Dásme fel e dásme a morte…
¡Que este é o pago, desdichada,
que á que ben quer dan os homes!
Mais ¡que importa!, ben te quixen…
Querreite sempre… Así cómpre
a quen con grande firmesa
vidiña i alma entregouche.

      Aí tes o meu corasón,
si o queres matar ben podes:
pero, como estás ti dentro,
tamén, si ti o matas, morres.

Vente, rapasa

          I
      -Vente, rapasa,
vente, miniña,
vente a lavar
no pilón da fontiña.

      Vente, Minguiño,
Minguiño, vente,
douche sinón
polo demo do dente.

      ¡Que augua tan limpa!
¡Que rica frescura!
Vente a lavar,
que é un primor, criatura.

      Válganos Dios,
que si auguiña n’houbera,
lama este corpo
mortal se volvera.

      Vinde lavarvos,
andá lixeiriños,
a cara pirmeiro,
dimpois os peíños.

      Ai, ¡que miniña!
¡Que nena preciosa!
Dempois de lavada
parese unha rosa.

      I este miniño
que teño no colo,
dempois de lavado
parece un repolo.

      ¡Ai!, ¡que tan cuco!
¡Ai!, ¡que santiño!
ven ós meus brazos,
dareiche un biquiño.

      ¡Olliños de groria!
¡Cariña de meiga!
¡Apértame ben,
corasón de manteiga!

      Corre, corre
a que Antona te peite;
corre, darache
unha cunca de leite.

      Corre, corre,
a teu pai, Mariquiña,
que come cebola
con pan e sardiña.

          II
      -¡Válgate Dios,
que inda os figos son duros!
¡Mais que fartiña
en estando maduros!

      El e mais eu
i a comadre de abaixo
hemos de ter
que alargar o refaixo.

      Rica figueira,
que Dios te bendiga,
que hasme, abofé,
de fartar a barriga.

      ¡Jei!, o dos ovos
que vas de camiño,
¿cantas duciñas
topache no niño?

   &nb
sp;  ¡Unha no máis!

¡No me teño ca risa!
Ése éche un conto
que vai para a misa.

      Dáme acá seis,
que un fricol che faría,
que ó mesmo rei
que envidiar lle daría.

      Xa que non qués,
no camiño che colla
vento que vira
cun saco de molla.

         III
      -¡Turra, turra,
Xan, pola burra!
Mira que Pedro
a cadela che apurra

      ¡Ai, desdichada
de min que a vexo
fincarche o colmillo
no tistre pelexo!

      ¡Diancre de Xan,
que non corre nin toa!
Ben haia, amén,
quen os ósos che roa.

      ¡Churras!, ¡churras!
¡Churriñas!, ¡churras!
Cas-qui-tó,
que escorrénta-las burras.

      Pica, pica,
suriña, pica,
lévalle un gran
ó teu fillo na bica.

      Marcha, can,
a ladrar ó palleiro,
¡sei que che agrada
o demoro do cheiro!

      ¡Vaiche co can
que o peixiño lle gusta!
Mais a teu dono
o diñeiro lle custa.

      ¡Gachi!, ¡gachi!
¡Que dencho de gato!
¡Como se farta
no prebe do prato!

       ¡Inda rebentes,
larpeiro rabudo!
¡Que inda na gorxa
che aperten un nudo!

      Truca, perico,
no gato rabelo
hastra deixalo
quedar sin un pelo.

      Que eu, si outra vez
o camiño me atranca,
hei de romperlle
no lombo unha tranca.

      ¡Malo daquel
que non sabe de misa,
nin entra na igrexia
nin gasta camisa!

      ¡Ai, que galiña
saltou
no valado!

¡Sei que quer vir
a comer de prestado!

      Isca de aí
galiña maldita,
isca de aí,
no me máte-la pita.

      Isca de aí,
galiña ladrona,
isca de aí
pra cas túa dona.

A gaita gallega

                  A GAITA GALLEGA
                      RESPOSTA
ao eminente poeta D. Ventura Ruiz de Aguilera

              I
      Cando este cantar, poeta,
na lira xemendo entonas,
non sei o que por min pasa
que as lagrimiñas me afogan
que ante de min cruzar vexo
a Virgen-mártir que invocas,
cos pés crabados de espiñas,
cas mans cubertas de rosas.
En vano a gaita, tocando
unha alborada de groria,
sons polos aires espalla
que cán nas tembrantes ondas;
en vano baila contenta
nas eiras a turba louca,
que aqueles sons, tal me afrixen,
cousas tan tristes me contan,
que eu podo dicirche:
non canta, que chora.

             II
      Vexo contigo estos ceos,
vexo estas brancas auroras,
vexo estes campos froridos
donde se arullan as pombas,
i estas montañas xigantes
que aló cas nubes se tocan
cubertas de verdes pinos
e de froliñas cheirosas;
vexo esta terra bendita
donde o ben de Dios rebota
e donde anxiños hermosos
tecen brillantes coroas;
mas, ¡ai!, como tamén vexo
pasar macilentas sombras,
grilos de ferro arrastrando
antre sorrisas de mofa,
anque mimosa gaitiña
toque alborada de groria,
eu podo dicirche:
non canta, que chora.

             III
      Falas, i o meu pensamento
mira pasar temerosas
as sombras deses cen portos
que ó pé das ondiñas moran,
e pouco a pouco marchando
fráxiles, tristes e soias,
vagar as naves soberbas
aló nunha mar traidora.
I ¡ai!, como nelas navegan
os fillos das nosas costas
con rumbo á América infanda
que a morte co pan lles dona,
desnudos pedindo en vano
á patria misericordia,
anque contenta a gaitiña
o probe gaiteiro toca,
eu podo dicirche:
non canta, que chora.

             IV
      Probe Galicia, non debes
chamarte nunca española,
que España de ti se olvida
cando eres, ¡ai!, tan hermosa.
Cal si na infamia naceras,
torpe, de ti se avergonza,
i a nai que un fillo despresa
nai sin corasón se noma.
Naide por que te levantes
che alarga a man bondadosa;
naide os teus prantos enxuga,
i homilde choras e choras.
Galicia, ti non tes patria,
ti vives no mundo soia,
i a prole fecunda túa
se espalla en errantes hordas,
mentras triste e solitaria
tendida na verde alfombra
ó mar esperanzas pides,
de Dios a esperanza imploras.
Por eso anque en son de festa
alegre á gaitiña se oia,
eu podo dicirche:
non canta, que chora.

              V
      "Espera, Galicia, espera."
¡Canto este grito consola!
Páguecho Dios, bon poeta,
mais é unha esperanza louca;
que antes de que os tempos cheguen
de dicha tan venturosa,
antes que Galicia suba
ca cruz que o seu lombo agobia
aquel difícil camiño
que ó pé dos abismos toca,
quisais, cansada e sedenta,
quisais que de angustias morra.
Págueche Dios, bon poeta,
esa esperanza de groria,
que de teu peito surxindo,
á Virgen-mártir coroa,
i esta a recompensa sea
de amargas penas tan fondas.
Págueche este cantar triste
que as nosas tristezas conta,
que soio ti…, ¡ti entre tantos!,
das nosas mágoas se acorda.
¡Dina voluntad dun xenio,
alma pura e xenerosa!
E cando a gaita gallega
aló nas Castillas oias,
ó teu corazón pergunta,
verás que che di en resposta
que a gaita gallega
non canta, que chora.

La gaita gallega

            LA GAITA GALLEGA
              ECO NACIONAL
A mi querido amigo D. Manuel Murguía.

             I
      Cuando la gaita gallega
el pobre gaitero toca,
no sé lo que me sucede
que el llanto a mis ojos brota.
Ver me figuro a Galicia
bella, pensativa y sola,
como amada sin su amado,
como reina sin corona.
Y aunque alegre danza entone
y dance la turba loca,
la voz del grave instrumento
suéname tan melancólica;
a mi alma revela tantas
desdichas, penas tan hondas,
que non sé deciros
si canta o si llora.

            II
      Recuérdame aquellos cielos,
y aquellas dulces auroras,
y aquellas verdes campiñas,
y el arrullo de sus tórtolas;
y aquellos lagos, y aquellas
montañas que al cielo tocan,
todas llenas de perfumes,
vestidas de flores todas,
donde Dios abre su mano
y sus tesoros agota;
mas, ¡ay!, cómo me recuerda
también que hay allí quien dobla
en medio de la abundancia
al hambre la frente torva,
no acierto a deciros
si canta o si llora.

            III
      Suena, y cruzan por mi espíritu
puras, risueñas y hermosas
las sombras de los cien puertos
de que Galicia es señora.
Y lentamente pasando,
como ciudades que flotan,
van sus cien naves soberbias
al ronco son de las olas;
mas, ¡ay!, cómo en ellas veo,
con el oro de sus costas,
sus tiernos hijos desnudos
que miran tristes a Europa,
pidiendo su pan amargo
a la América remota,
no acierto a deciros
si canta o si llora.

            IV
      ¡Pobre Galicia…! Tus hijos
huyen de tí o te los roban,
llenado de íntima pena
tus entraña amorosas.
Y como a parias malditos,
y como a tribus de ilotas
que llevas en el rostro
sello de infamia o deshonra,
¡ay!, la patria los olvida,
la patria los abandona,
y la miseria y la muerte
en
su hogar desierto moran.

Por eso, aunque en son de fiesta
la gaita gallega se oiga,
no acierto a deciros
si canta o si llora.

             V
      ¡Espera, Galicia, espera!
Lleva la cruz que te agobia,
regando con sangre y lágrimas
esa vía dolorosa.
¡Tendrás sed…! Hiel y vinagre
te darán con mano pródiga,
y con corona de espinas,
cetro de caña por mofa;
pero los tiempos se acercan,
y cuando suene tu hora,
feliz subirás y grande
a la cumbre de la gloria.
Hoy, si la gaita gallega
el pobre gaitero toca,
no acierto a deciros
si canta o si llora.

                            1860
                Ventura Ruiz Aguilera

Castellanos de Castilla

      Castellanos de Castilla,
tratade ben ós gallegos;
cando van, van como rosas;
cando vén, vén como negros.

      -Cando foi, iba sorrindo;
cando veu, viña morrendo;
a luciña dos meus ollos
o amantiño do meu peito.

      Aquel máis que neve branco,
aquel de dosuras cheio,
aquel por quen eu vivía
e sin quen vivir non quero.

      Foi a Castilla por pan,
e saramagos lle deron;
déronlle fel por bebida,
peniñas por alimento.

      Déronlle, en fin, canto amargo
ten a vida no seu seo…
¡Castellanos, castellanos,
tendes corazón de ferro!

      ¡Ai!, no meu corazonciño
xa non pode haber contento,
que está de dolor ferido,
que está de loito cuberto.

      Morreu aquel que eu quería,
e para min n’hai consuelo:
sólo hai para min, Castilla,
a mala lei que che teño.

      Premita Dios, castellanos,
castellanos que aborreso,
que antes os gallegos morran
que ir a pedirvos sustento.

      Pois tan mal corazón tendes,
secos fillos do deserto,
que si amargo pan vos ganan,
dádesllo envolto en veneno.

      Aló van, malpocadiños,
todos de esperanzas cheios,
e volven, ¡ai!, sin ventura,
con un caudal de despresos.

      Van probes e tornan probes,
van sans e tornan enfermos,
que anque eles son como rosas,
tratádelos como negros.

      ¡Castellanos de Castilla,
tendes corazón de aceiro,
alma como as penas dura,
e sin entrañas no peito!

      En trós de palla sentados,
sin fundamentos, soberbos,
pensás que os nosos filliños
para servirvos naceron.

      E nunca tan torpe idea,
tan criminal pensamento
coupo en máis fatuas cabezas
ni en máis fatuos sentimentos.

      Que Castilla e castellanos,
todos nun montón a eito,
non valen o que unha herbiña
destes nosos
campos frescos.


      Sólo pesoñosas charcas
detidas no ardente suelo,
tes, Castilla, que humedezan
esos teus labios sedentos.

      Que o mar deixoute olvidada
e lonxe de ti correron
as brandas auguas que traen
de prantas cen semilleiros.

      Nin arbres que che den sombra,
nin sombra que preste alento…
Llanura e sempre llanura,
deserto e sempre deserto…

      Esto che tocou, coitada,
por herencia no universo;
¡miserable fanfarrona…!
triste herensia foi por certo.

      En verdá non hai, Castilla
nada como ti tan feio,
que aínda mellor que Castilla
valera dicir inferno.

      ¿Por que aló foches, meu ben?
¡Nunca tal houberas feito!
¡Trocar campiños frolidos
por tristes campos sin rego!

      ¡Trocar tan craras fontiñas,
ríos tan murmuradeiros
por seco polvo que nunca
mollan as bágoas do ceo!

      Mais, ¡ai!, de onde a min te foches
sin dor do meu sentimento,
i aló a vida che quitaron,
aló a mortiña che deron.

      Morreches, meu quiridiño,
e para min n’hai consuelo,
que onde antes te vía, agora
xa sólo unha tomba vexo.

      Triste como a mesma noite,
farto de dolor o peito,
pídolle a Dios que me mate,
porque xa vivir non quero.

      Mais en tanto no me mata,
castellanos que aborreso,
hei, para vergonza vosa,
heivos de cantar xemendo:

      ¡Castellanos de Castilla,
tratade ben ós gallegos;
cando van, van como rosas;
cando vén, vén como negros!